آیین مسلمانی/حق دستگیری از فرو افتادگان

چهارمین حق
یقیل عثرته
«حق همیاری، دستگیری از فروافتادگان»
«صاحبان منزلت اجتماعی را باید پاس داشت.»
چهارمین حق از حقوق یک مسلمان آن است که جامعه اشتباهات او را جبران کند و در صورت درخواست، وی را در حل مشکلاتش یاری رساند.
ترکیب «اقال عثرته» چنانکه مرحوم سید علی خان در شرح صحیفه سجادیه تصریح دارند ـ و کتاب های لغت عربی نیز اشاره کرده اند ـ به معنای «بلند کردن کسی از سقوط»

است. [۱] طبیعی است که این فراز وقتی درباره خداوند به کار می رود، به معنای «بخشیدن گناه» است. چنانکه خداوند گاه به نام «مقیل العثرات»[۲]، خوانده شده و گاه
با خطاب «اقلنی عثرتی»[۳] مورد مناجات واقع گردیده است.
پس می توان گفت به فرموده رسول اکرم صلی الله علیه و آله، مسلمانان وظیفه دارند تا هرگاه مسلمانی فرو افتاد، او را بلند کنند و هرگاه دچار شکست های روحی شد، او را همراهی نمایند و اگر با مشکلات اقتصادی مواجه گشت، او را مدد رسانند.
در واقع این حق اشاره به این موضوع دارد که جامعه اسلامی به عنوان یک کلیت باید از عضو خود حمایت کند پس کلام رسول الله صلی الله علیه و آله در صدد آن است که مرز باریکی میان صدقه دادن و حمایت جامعه (به معنای ایجاد فرصت برای حل مشکلات و جبران گذشته چه از نظر روحی و چه از نظر مالی) به وجود آورد. صدقه دادن تنها کمک فرد به فرد است اما «یقیل عثرته» به معنای اعتباری است که فرد مسلمان در جامعه اسلامی دارد و به پشتوانه می‌ماند. به این صورت که جامعه اسلامی باید به فرد فرصت جبران خطا دهد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرموده اند: «آیا خبر دهم شما را که چه کسی است بد ترین مردم؟ صحابه جواب دادند: کسی که مردم را دوست ندارد و مردم هم او را دوست ندارند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: آیا خبر دهم شما را که چه کسی از این فرد هم بدتر است؟ صحابه عرض کردند: بله یا رسول الله. و حضرت فرمودند: کسی که دیگران را از سقوط نجات نمی دهد و عذر آن ها را نمی پذیرد و خطای آن ها را نمی پوشاند.» [۴]
در این باره مرحوم کلینی روایتی را از امام صادق علیه السلام نقل می کند که می فرمایند: خداوند سبحان می فرمایند: مردمان خانواده من هستند، پس هر کس با ایشان مهربانتر باشد و در راه برآورده کردن نیازهای آن ها کوشاتر باشد، نزد من محبوبتر است.» [۵]
امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند: «چهار گروه هستند که خداوند روز قیامت به آن ها به مهر نظر می کند.» و سپس اولین گروه را «من أقال نادماً» معرفی می فرمایند.[۶]
یعنی کسی که اگر با دیگری معامله کرد و آن طرف پشیمان شد، از معامله چشم می پوشد.
همینطور شیخ طوسی از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله روایت می کند: «من قضی لأخیه المؤمن حاجهً کان کمن عبد الله دهره: هر کس یک حاجت برادر مؤمنش را برآورده سازد، همانند کسی است که خدا را در تمام عمر خویش عبادت کرده است.» [۷]
و عظیم تر روایتی است که قرب الاسناد از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل کرده که می فرمایند: «هرکس حاجت مؤمنی را برآورده سازد، خداوند حاجت های بسیاری را برای او برآورده می سازد که کمترینش بهشت است»[۸] و امام صادق علیه السلام این امر را از بیست حج بالاتر برمی شمارد. [۹]
باید توجه داشت بسیاری از ما دوست داریم که به وسیله ای که می پسندیم به خداوند نزدیک شویم، در حالی که راه های وصول به خداوند، اگرچه بسیار است، ولی به حکم
فرموده صاحبان شریعت، یکی از نزدیک ترین راه ها، کمک به انسان های بی بضاعت و دستگیری از خلق خداست. روایات بسیاری است که کمک رساندن به مسلمانان آن هم در شرایط
سخت را از حج بالاتر برمی شمارد و از عبادات دیگر برتر می داند و همین می تواند راهگشای ما در تقرّب به خداوند و حل مشکلات باشد. فراموش نکنیم آن چه می تواند گره از کار فروبسته ما بگشاید، یک دعای خیری است که از دلی خسته بر می خیزد و آن چه می تواند قفلی بر همه درهای رحمت بزند، گاه تنها یک لحظه غفلت از این امر است.
امام صادق علیه السلام می فرمایند:اگر مسلمانی دست نیاز به سوی مسلمانی دراز کند در حالی که او بتواند حاجتش را برآورده سازد، و این کار را انجام ندهد، خداوند روز قیامت او را به شدت توبیخ می کند و به او می گوید:برادرت پیش تو آمد و از تو خواسته ای داشت و من برآوردن آن را در دست تو قرار دادم و تو انجام ندادی و به ثواب این کار بی رغبتی کردی، به عزتم سوگند که در قیامت به هیچ حاجت تو اعتنا نمی کنم، چه اهل عذاب باشی و چه آمرزیده.» [۱۰]
توجه کنیم که طبق صریح این روایت، این ما نیستیم که حاجت کسی را برآورده می سازیم، بلکه خداوند ما را وسیله این امر قرار می دهد و این لطفی است که خداوند نسبت به ما روا داشته است تا از این طریق به ثوابی برسیم در این باره امام کاظم علیه السلام می فرمایند:
هر کس برادر مؤمنش برای حاجتی پیش او می آید، این در حقیقت رحمتی است از جانب خدا که به
او روی آورده است. پس اگر آن رحمت را قبول کرد، خود را به ولایت ما پیوند زده است و به ولایت خدا متّصل شده است. اگر آن مؤمن را رد کرد و حاجتش را برآورده نکرد در حالی که می تواند، خداوند در قبر ماری از آتش بر او مسلط می کند.» [۱۱]
بالاتر روایتی است از امام صادق علیه السلام که می فرماید: «هر مؤمنی که برادر مؤمن نیازمند خود را از مال خویش محروم کند، به خدا قسم طعم بهشت را نچشد و از شراب بهشت ننوشد.» [۱۲]
در این جا مناسب است به فرموده امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه توجه کنیم که می فرمایند: «لغزش جوانمردان (صاحبان موقعیت اجتماعی) را چشم بپوشید و به آن ها در برخواستن کمک کنید چراکه هرگاه فرو افتند با دستگیری ویژه ای از جانب خداوند، می توانند برخیزند.» [۱۳]
پایان سخن آن که: چنانکه معلمان اخلاق گفته اند، مسامحه در کمک به خلق یا ناشی از عداوت و حسد است و یا از بُخل، ریشه می گیرد و این‌ها صفاتی است که انسان را در منجلاب و تباهی غوطه ور می سازد. [۱۴] و بر این نکته می توان اضافه کرد که این گونه مسامحه کردن، ناشی از آن است که اولاً: ما خود را مالک آن چیزهایی میدانیم که در اختیار داریم و می پنداریم این توانایی به سبب استحقاق ماست که نصیبمان شده است، در حالی که همه این امور جز به لطف خداوند و به رسم امانت به دست ما نرسیده است.
در اینجا منطق عدل الهی ضمن پذیرش اصل مالکیت و ثروت مشروع و حلال، برای جامعه حقی قائل است که باید ادا شود و خداوند این حق را به فرد مسلمان یادآوری می‌کند
و استیفای آن را نمایندگی می‌کند.
یادآوری لطف و توفیق الهی در کسب موفقیت‌های فردی، اشاره به همین موضوع است. و به همین جهت است که فرد همواره باید در رابطه با جامعه مسوول باشد.
ثانیاً: به خداوند یقین نداریم و می پنداریم اگر مالی را به کسی دادیم، از اموال خود کاسته ایم در حالی که خداوند وعده داده است که چندین مقابل آن را به ما ارزانی دارد:
طریقت به جز خدمت خلق نیست            به تسبیح و سجاده و دلق نیست
ره   نیـک   مردان    آزاده   گیر            چو استاده ای  دست  افتاده  گیر
[۱] . ریاض السالکین، ج۳، ص۱۰۷٫
[۲] . وسائل الشیعه، ج۵، ص۲۹۶٫
[۳] . دعای کمیل / صحیفه سجادیه، دعای ۲۰۱٫
[۴] . الامالی، ص۳۸۱٫
[۵] . کافی، شیخ کلینی، ج۲، ص۱۹۹٫
[۶] . الخصال، ص۲۲۴٫
[۷] . الامالی، شیخ طوسی، ص۴۸۲٫
[۸] . قرب الاسناد، ص۱۱۹٫
[۹] . کافی، شیخ کلینی، ج۲، ص۱۹۳٫
[۱۰] . الامالی، شیخ طوسی، ص۹۹٫
[۱۱] . الکافی، مرحوم کلینی، ج۲، ص۱۹۶٫
[۱۲] . ثواب الاعمال، ص۲۴۰٫
[۱۳] . نهج البلاغه، کلمات قصار، ۲۱٫
[۱۴] . معراج السعاده، مرحوم نراقی، ص۳۸۴٫