از دیگر حقوق انسانها سپاس گویی و پذیرش هدیه/غرور مانع سپاس گزاری و تحقیر انسانها دشمنی با خداست

«پذیرش هدیه و پاداش احسان، تحقیر مسلمان دشمنی با خداست.»
از زمره حقوق مسلمانان آن است که هدیه ای که به دیگران می دهد، پذیرفته شود و دیگران احسان او را به نیکویی پاداش دهند. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در این باره می فرمایند: «به یکدیگر هدیه دهید تا دل هایتان نسبت به هم با محبت شود چراکه هدیه کینه ها را از بین می برد.» [۱] این مطلب در کلمات دیگر نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله هم تکرار شده است. [۲] و در سخنان معصومین دیگر علیهم السلام نیز مورد اشاره قرار گرفته است. [۳]
نکته: از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده است که «هدیه از صدقه بهتر است.» [۴] در این باره باید گفت تفاوت صدقه و هدیه تنها به آن نیست که فاعل این امور، قصد قربت داشته باشد یا آن که بدون قصد قربت مالی را به دیگری بدهد. بلکه ظاهرا در کلام حضرت امیر تفاوت این دو امر در این است که هدیه به خاطر احترام و تکریم و محبت اعطا می شود در حالی که صدقه می تواند از این امور خالی باشد و صرفاً به خاطر کمک به هم نوع تحقق یابد در حالیکه صدقه دهنده قصد تکریم و احترام ندارد. و دقیقاً به همین جهت است که هدیه از صدقه بالاتر است چراکه همانطور که هدیه می تواند همراه با قصد قربت باشد، می تواند در ضمنِ خویش محبت و صفا و صمیمیت راـ که محبوب خداوند است ـ پدید آورد. پس در هدیه دادن هم بهتر است که قصد کنیم تا این تکریم و احترام به خاطر خدا باشد و در نتیجه هم اثرات دنیایی هدیه دادن نصیب ما شود و هم از اجر اخروی آن بهره گیریم. و چنین است که در دریافت هدیه هم باید قصد کنیم که به خاطر خدا لطف برادر دینی خود را بپذیریم و سپس آن را به نحوی نیکو پاداش دهیم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: «حتی اگر پاچه گاوی به من هدیه دهند، آن را می پذیرم.» [۵] و همسر ایشان از ایشان نقل میکند که: «پیامبر صلی الله علیه و آله هدیه را می پذیرفت و در برابر آن پاداش می داد.» [۶]در احادیث می خوانیم که: «زن مستمندی هدیه ای برای عایشه آورد، اما عایشه از روی ترحم و دلسوزی آن را قبول نکرد. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: چرا آن را قبول نکردی و متقابلاً هدیه ای به او ندادی که فکر نکند او را تحقیر کرده ای؟ ای عایشه، فروتن باش؛ زیرا خداوند فروتنان را دوست می دارد و از افراد متکبّر نفرت دارد.» [۷]همچنین از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که می فرمایند: «از احترام مرد به برادرش این است که پیشکش او را بپذیرد و از همان چیزی که نزد خود دارد به او پیشکشی دهد و برای پیشکش دادن چیزی به او، خود را به تکلّف و زحمت نیاندازد.» [۸]لازم است به این نکته توجه کنیم که

نپذیرفتن هدیه، عاملی است که باعث کدورت می شود و به نوعی بی احترامی به طرف مقابل است و این امری است که مسلمانان از آن نهی شده اند. چراکه ما حق نداریم به یک انسان بی احترامی کرده و او را ـ حتی نزد خودش ـ تحقیر نماییم. نبی مکرّم اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند: «هیچ مسلمانی را خوار و حقیر مشمار چراکه کوچک آنان هم در پیشگاه خدای سبحان، بزرگ اند.» [۹] و امام صادق علیه السلام می فرمایند: «هر کس مؤمنی را تحقیر کند، خدا همیشه او را تحقیر می کند و همواره خداوند او را دشمن می دارد تا آن گاه که از تحقیر آن مؤمن دست کشد.» [۱۰] و بالاتر روایتی از امام صادق علیه السلام که تحقیر مؤمنان را همانند اعلان جنگ خدای سبحان می داند.» [۱۱]
پس باید همیشه به هوش باشیم که هدیه ها را هرچند کوچک و از نظر ارزش مادی کم بها باشند، بپذیریم و خدای نکرده چنین نباشد که هدیه های گران قیمت ما را خوشحال کند و از هدیه تهی دستان چشم بپوشیم و با نپذیرفتن آن ها، هدیه دهندگان را تحقیر کنیم. چراکه رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: «هر کس مرد یا زن مؤمنی را به سبب فقر و کم بضاعتی تحقیر کند و او را خوار و حقیر به حساب آورد، خدای سبحان در روز قیامت او را انگشت نمای همه کرده و بی آبرو می کند.» [۱۲]در روایت دیگری از رسول الله صلی الله علیه و آله به نکته دیگری نیز اشاره شده است. ایشان می فرمایند: «شاید آن که شما او را حقیر می شمارید، دوست و ولی خدا باشد.»[۱۳] و شما با این کار غضب الهی را برای خود تحصیل کنید. پس هدیه دادن نوعی احترام و تکریم است و نپذیرفتن، نوعی بی احترامی و تحقیر. و بر مسلمانان واجب است که از تحقیر هم اجتناب کنند و علاوه بر پذیرفتن هدیه، در موعد مناسب آن را جبران کنند تا علاوه بر این که بذر محبت را در دل برادر خویش آبیاری می کنند، فرهنگ هدیه دادن و محبت کردن را نیز در جامعه پرورش دهند.
نگارنده به خوبی به یاد دارد که امام بزرگوار ما چه مقدار از هدیه و سوغاتی که برای ایشان می آوردیم خوشحال می شدند و به چه سرعت آن را پاداش داده و جبران میکردند.
البته باید توجه داشت که باید از هدیه هایی که رنگ و بوی رشوه به خود می گیرد و یا برای هدف هایی غیر انسانی است، اجتناب کرد. در این باره تنها به این روایت از نهج البلاغه اشاره می کنم که فرمود: «کسانی که قبل از شما بودند تنها به این سبب هلاک شدند که مردم را از حقشان باز داشتند و آن ها ناچار با رشوه آن را خریدند
و لذا آن ها را به ارتکاب باطل و نادرستی وا داشتند و مردم هم از آن ها پیروی کردند.» [۱۴] و این که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «هدیه دادن به زمامدار [مسئول] خیانت است.» [۱۵] و این که هم ایشان می فرمایند: «لعنت خدا بر رشوه دهنده و رشوه گیرنده.» [۱۶] و این که ایشان فرمود: «از رشوه دوری کنید که کفر محض است و گیرنده رشوه بوی بهشت را استشمام نمی کند.» [۱۷]
و کلام آخر آن که هدیه و پاداشِ آن، نباید رنگ چشم و هم چشمی به خود بگیرد. چراکه این امر نه تنها پسندیده نیست، بلکه باعث خروج از اخلاق اسلامی است.
[۱] . کافی، مرحوم مجلسی، ص۱۴۴٫
[۲] . همان، ص۱۴۳٫
[۳] . همان.
[۴] . همان، ص۱۴۴٫
[۵] . کافی، مرحوم کلینی، ج۵، ص۱۴۳٫
[۶] . سنن ابی داوود، ح۳۵۳۶٫
[۷] . کنز العمال، هندی، ح۱۴۴۸۲ / ترجمه میزان الحکمه، ج۱۴، ص۶۶۵۱٫
[۸] . کافی، مرحوم کلینی، ج۲، ص۱۴۳٫
[۹] . تنبیه الخواطر، ج۱، ص۳۱٫
[۱۰] . التمحیص، ج۵۰، ص۸۹ / میزان الحکمه، ج۳، ص۱۲۲۴٫
[۱۱] . ثواب الاعمال، ص۲۸۴٫
[۱۲] . بحار الانوار، مرحوم مجلسی، ج۷۲، ص۴۴٫
[۱۳] . همان، ج۷۵، ص۱۴۷٫
[۱۴] . نهج البلاغه، کتاب ۷۹٫
[۱۵] . کنز العمال، هندی، ح۱۵۰۶۲٫
[۱۶] . همان، ح۱۵۰۷۸٫
[۱۷] . بحار الانوار، مرحوم مجلسی، ج۱۰۴، ص۲۷۴٫
«حق سپاس، غرور مانع از شکرگزاری»
پانزدهمین حقی که در کلام مبارک رسول الله صلی الله علیه و آله برای یک مسلمان مورد اشاره قرار گرفته، آن است که در مقابل نعمت هایی که به دیگران می دهد، از او سپاس گذاری کنند. شکر نعمت که در قرآن نیز مورد اشاره قرار گرفته، تا آن جا که خداوند می فرماید:اگر شکر نعمت را به جای آورید، نعمت
را بر شما زیاد می کنم.» [۱] از صفات پسندیده انسانی است و از آثار آن، پربار شدن نعمت ها و محبت های مردم نسبت به کسی است که قدر آن محبت ها را می داند و از برادرش که آن لطف و محبت را به جای آورده است، تشکر می کند و طبعاً اجتناب از آن، به کم شدن تدریجی محبت ها و کرامت ها می انجامد و در درجه اول کسی که در مقابل
محبت از زبان «تشکر» بی بهره است و در مرحله بعد جامعه، از تداوم بزرگواری و کرامت، بی نصیب می ماند.
امام صادق علیه السلام در این باره می فرمایند: «خداوند لعنت کند آن کس را که راه خوبی را در جامعه مسدود می کند.» در جواب این که چه کسی راه خوبی را می بندد؟ پاسخ فرمودند: «کسی که به او خوبی می شود و کفران نعمت
کرده و از او تشکر نمی کند و باعث می شود که طرف مقابل به انسان های دیگر محبت نکند.»[۲] پس باید شکرگزار خوبی ها باشیم تا نعمت ها به سوی ما و جامعه ما سرازیر شود.
از امام صادق علیه السلام روایت شده است که: «هر کس دعا کند، اجابت می شود؛ و به هر که شکر کند، بیشتر داده میشود؛ و هر کس توکل کند، به او صفت کفایت داده میشود.» [۳]شایان ذکر است که این امر به قدری از وضوح و در عین حال از اهمیت برخوردار است که در همه ادیان و فرهنگ ها شایع بوده و مطرح است. چنانکه امام صادق علیه السلام درباره این نکته به گفته تورات اشاره نموده و می فرمایند: «در تورات نوشته شده است: از کسی که به تو نعمتی می دهد تشکر کن و به کسی که از تو سپاسگزاری می کند، نعمت عطا کن؛ زیرا با وجود سپاسگزاری، نعمت ها زوال پیدا نیابند و با وجود ناسپاسی، نعمت ها پایدار نمانند.
سپاسگزاری موجب افزایش نعمت ها و جلوگیری از زوال آنهاست.»[۴] و امیرالمؤمنین علیه السلام در کلامی گران سنگ می فرمایند: «چونان کسی مباش که از سپاسگزاری نعمتی که به او داده شده، ناتوان است و (با این حال) خواهان افزایش نعمت باقیمانده است.»[۵] و در عین حال شکر را حتی به آن اندازه که در قلب خود از برادرمان تشکر می کنیم، دارای اثر بر می شمارد. ایشان میفرمایند: «هر که در دل خود از نعمت ها سپاسگزاری کند، پیش از آن که به زبان آورد، مستحقّ افزایش (نعمت) گردد.»[۶]
شایسته است به این نکته توجه کنیم که شکر گاهی قلبی است به این که نعمت و نعمت دهنده را از یاد نبریم و گاهی زبانی است و گاهی نیز در عمل و رفتار متجلی می شود به این که آدمی در رفتار خود سپاس و تشکر خویش
را از «نعمت دهنده» نشان دهد. نکته: از یاد نبریم که «تشکر نکردن» می تواند ناشی از صفات نفسانی مختلفی باشد که یکی از آن ها «غرور» است. کسی که نمی تواند پا روی نفس بگذارد و از «غرور خیالی» خویش تهی گردد، توان «شکر کردن» ندارد و حتی ممکن است این غرور باعث شود که در مقابل خدای سبحان نیز از «شکر و سپاس» عاجز شود. امام سجاد علیه السلام در روایتی اشاره کرده اند که: «خداوند در روز قیامت به بنده ای از بندگانش می فرماید: آیا از فلان کس تشکر کردی؟ او جواب می دهد: ای پروردگار تو را شکر کردم! پس خداوند می گوید: چگونه مرا شکر کردی در حالی که از او تشکر نکردی؟ سپس می گوید: شکرگزارترین انسان ها نسبت به خدا، کسی است که از مردم سپاسگزاری بیشتری می کند.» [۷]پس کسی که در مقابل «لطف برادرش» سر تعظیم و سپاسگزاری فرود می آورد، می تواند از منیّت و غرور خالی شود و در نتیجه می تواند در مقابل حق تعالی، خاضع گردد و در نتیجه بنا به فرموده نبی اکرم صلی الله علیه و آله از نعمت های فراوان بهره مند شود.
از یاد نبریم که یکی از مشکلات روحی ما، غرور و خود بزرگ بینی است. این که تصور کنیم برادر و خواهر ما ـ که در حق ما محبتی را روا داشته اند ـ وظیفه اش را انجام داده، نشانگر بیماری نفس ماست. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «هر کس مغرور شود و نسبت به وضعیتِ خویش، خودشیفتگی پیدا کند، در چاره اندیشی برای کارهای خویش کوتاهی خواهد کرد.» [۸]پس فراموش نکنیم که
اگر مردم نسبت به ما محبت می کنند، از آن ها تشکر کنیم. و حتی اگر محبت آن ها بسیار کم باشد، باز نسبت به آن بی تفاوت نباشیم. این کار جدای از آن که آن ها را تشویق می کند که به کارهای خوب روی آورند و روحیه کمک را در آن ها بارور می کند، ما را نیز یک گام به کشتن نفس امّاره نزدیک می کند. نکته ای که در این جا لازم است به آن اشاره کنیم آن است که تشکر کردن از مردم، می تواند به صورت های مختلفی ابراز شود که کمترین آن ها، یک لبخند و کلماتی کوتاه است و چه بهتر که این امر در حضور دیگران و به صورت علنی باشد تا آن ها را نیز به این فرهنگ ترغیب کند.
و آخرین نکته آن که اگرچه همه ما از این حق برخورداریم که دیگران خوبی ها و محبت های ما را سپاس گویند ولی به فرموده امیرالمؤمنین علیه السلام انجام دهنده کار خوب نباید این کار را برای «تشکر دیگران» انجام دهد. حضرت در این باره می فرمایند: «اگر به کسی خوبی کنی، در واقع با این کار، خودت را گرامی داشته ای، و به خودت آبرو داده ای، پس به خودت خوبی کرده ای و به خاطر «خوبی به خود» نباید از دیگران انتظار تشکر داشته باشی.» [۹] و حقیقت آن است که همه باید برای خدا گام برداریم و از او اجر و مزد بطلبیم و در عین حال خوبی های دیگران را سپاسگزار باشیم و به هر نوع که مصلحت می بینیم از آن ها تشکر کنیم و اگر هم کسی از ما تشکر نکرد به فرموده امیرالمؤمنین علیه السلام عمل کنیم که فرمود: «مبادا کسی که از تو تشکر نمی کند تو را از کار خوب بازدارد.» [۱۰]
[۱] . سوره ابراهیم، آیه۷٫
[۲] . وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۳۰۹٫
[۳] . کافی، مرحوم مجلسی، ج۲، ص۶۶٫
[۴] . کافی، مرحوم مجلسی، ج۲، ص۹۴ / میزان الحکمه، ج۶، ص۲۸۲۱٫
[۵] . نهج البلاغه، حکمت ۱۵۰٫
[۶] . غرر الحکم، ح۹۱۰۲٫
[۷] . کافی، مرحوم مجلسی، ج۲، ص۹۹٫
[۸] . غرر الحکم، ح۸۶۷۸٫
[۹] . غرر الحکم، ح۳۵۴۲٫
[۱۰] . نهج البلاغه، حکمت۲۰۴٫